Het Zwanenmeer onbetwiste nummer één ballet bij Schouwburg Cuijk

Geplaatst op: donderdag 10 januari 2019

CUIJK – Dit ballet moet iedereen minimaal één keer in zijn leven hebben gezien. Dinsdag 15 januari komt het Ballet van de Staatsopera van Tatarstan met een vernieuwde uitvoering van Het Zwanenmeer naar Schouwburg Cuijk.
Het gezelschap behoort tot de top van Rusland en is expert in grote klassieke balletten.

Door Astrid van Leeuwen
De nummer één van het klassieke ballet en hét ‘ballet der balletten’. Niet voor niets wordt Het Zwanenmeer vaak zo genoemd. Bij het woord ballet denkt (bijna) iedereen aan danseressen in witte tutu’s die met elegant klapwiekende armen over het toneel trippelen, precies zoals dat gebeurt in de beroemde ‘witte aktes’ van Het Zwanenmeer. Tel daarbij de pure romantiek van het balletsprookje op en Tsjaikovski’s wonderschone muziek en je begrijpt waarom Het Zwanenmeer is uitgegroeid tot het populairste en hoogstwaarschijnlijk meest uitgevoerde ballet allertijden.
Samen met The Sleeping Beauty (1890) en De Notenkraker (1892) vormt Het Zwanenmeer (1895) dé grote drie van het Russische negentiende-eeuwse ballet. Componist Pjotr Iljitsj Tsjaikovski en choreograaf Marius Petipa – voor De Notenkraker en Het Zwanenmeer bijgestaan door Lev Ivanov – tilden hiermee zowel de balletmuziek als de danskunst naar het hoogste niveau. Nog steeds inspireren hun producties choreografen wereldwijd tot nieuwe interpretaties.

Wereldwijde triomftocht
Toch kwam dit overweldigende succes in het geval van Het Zwanenmeer onverwacht. Petipa en Ivanov waren namelijk niet de eersten die zich aan Tsjaikovski’s muziek waagden. Dat was de Oostenrijker Wenzel Julius Reisinger, wiens productie begin 1877 in Moskou in première
ging. Helaas was Reisinger een nogal middelmatige choreograaf, die bovendien niet goed raad wist met Tsjaikovski’s compositie, die veel rijker en complexer was dan de gangbare balletmuziek in die tijd. Na enkele jaren verdween zijn choreografie dan ook van het repertoire.
Het was de muziek van Tsjaikovski die Het Zwanenmeer van de vergetelheid redde. Na de dood van de componist creëerde Ivanov – assistent van Petipa bij het Keizerlijk Marijinski Theater in Sint-Petersburg – voor een herdenkingsconcert ter ere van de componist een nieuwe choreografie op de muziek van de tweede, ‘witte’ akte. Een jaar later volgde een complete productie voor het Petersburgse balletgezelschap, gemaakt door Petipa en Ivanov, en deze vormde het beginpunt van de wereldwijde triomftocht van Het Zwanenmeer.

Liefde op het eerste gezicht
Petipa en Ivanov hielden in hun productie vast aan het oorspronkelijke libretto, dat Tsjaikovski schreef samen met zijn opdrachtgever Vladimir Petrovitsj Begitsjev, directeur van de Keizerlijke Theaters in Moskou, en danser Vassili Geltzer. De drie baseerden zich daarbij op Der geraubte Schleier (De gestolen sluier), een Duits sprookje over een stel betoverde duiven. Tijdens het componeren zou Tsjaikovski echter ook inspiratie geput hebben uit de toenmalige berichten over de steeds krankzinniger wordende koning Ludwig II van Beieren, die zich enkel nog met zwanen omringde. Het Zwanenmeer verhaalt over de ongelukkige prinses Odette, die door de tovenaar Von Rothbart in een witte zwaan is veranderd. Elke nacht komen zij en haar lotgenoten naar de oever van het meer en op een dag ontmoet Odette daar prins Siegfried. Het is liefde op het
eerste gezicht en Siegfried belooft Odette uit de macht van Von Rothbart te bevrijden met een eed van eeuwige liefde. Met een list voorkomt de tovenaar dit. Hij laat Siegfried verleiden door zijn dochter Odile, die hij in een zwarte zwaan, Odettes evenbeeld, heeft
veranderd. Door Odile ten huwelijk te vragen, breekt Siegfried zijn belofte aan Odette, die daardoor voor altijd betoverd zal blijven.

Technisch vuurwerk
Het Zwanenmeer is voor dansers wat Shakespeare voor toneelspelers is. Met name voor de vrouwelijke solist is het een absolute vuurproef. Van oorsprong werden de rollen van Odette en Odile door twee verschillende danseressen vertolkt, maar tegenwoordig worden deze meestal gecombineerd tot één veeleisende, complexe dubbelrol. Een danseres die als Odette én Odile weet te overtuigen, geldt als een ware ballerina.
Als Odette vertegenwoordigt zij de pure romantische liefde. Omgeven door een corps de ballet van witte zwanen moet zij schoonheid, verstilling, broosheid uitstralen. Als de ‘slechte’ Odile moet zij vervolgens een heel andere kant van zichzelf laten zien: vilein, sensueel en virtuoos.
Waar Odette eigenlijk geen aandacht mag vestigen op de techniek die nodig is voor de uitvoering van haar rol, moet Odile juist met technisch vuurwerk overdonderen. Legendarisch én gevreesd zijn daarbij haar 32 fouettés (draaibewegingen op één been, die met een zwiepende beweging van het ‘speelbeen’ worden ingezet) in de beroemde Zwarte Zwaan Pas de deux.

Miss Piggy
In de afgelopen ruim 120 jaar hebben meer dan 150 versies van Het Zwanenmeer het licht gezien, waarvan het merendeel gebaseerd is op de versie van Petipa en Ivanov. In zijn traditionele vorm is Het Zwanenmeer een echt ‘ballerinaballet’, maar de laatste decennia zijn er ook diverse producties uitgebracht waarin de mannelijke solist een belangrijkere – zo niet de belangrijkste – rol kreeg toebedeeld, zoals in de productie van de Russische balletlegende Rudolf Nureyev (die spottend ook wel The ballet named Siegfried wordt genoemd) en de eigentijdse versie van de Zweed Mats Ek. In de ‘all male version’ van de Britse Matthew Bourne wordt zelfs ook de rol van de zwanenkoningin door een man gedanst. De koninklijke familie in Bournes productie vertoont bovendien verdacht veel gelijkenis met het Britse koningshuis. Juist omdát Het Zwanenmeer
haast synoniem is voor het klassieke ballet, is het ook regelmatig op de korrel genomen. Zoals in de uitvoering van het Amerikaanse travestiegezelschap Les Grands Ballets Trockadero de Monte Carlo en tijdens The Muppet Show, waarin Rudolf Nureyev met de
verleidelijke, maar zwaarlijvige Miss Piggy danst in…. Het Zwijnenmeer. Al die verschillende versies, klassiek of hedendaags, serieus of oneerbiedig, vormen samen het bewijs dat Het Zwanenmeer nog steeds de nummer één van het ijzeren balletrepertoire is en met recht ‘het
ballet der balletten’ mag worden genoemd.

Voor meer informatie en kaarten: schouwburgcuijk.nl/voorstellingen/het-zwanenmeer